ریتم آواز برای گوش غیرمتخصص ناواضح است

نشست نقد و بررسی ریتم در آواز ایرانی در محل تالار ابوالفتوح رازی در فرهنگسرای ولا برگزار شد.

 

در بخش اجرای آوازهای مرتبط با موضوع این سخنرانی، حسین مختاری نوازنده جوان ویولون با سازش علی شیرازی (خواننده و آواز پژوه) را همراهی می‌کرد.

این خواننده و پژوهشگر آواز ابتدا گفت: برخی مخاطبان غیرمتخصص و عام موسیقی آوازی گمان کنند آواز فاقد ریتم است می‌تواند به سبب ناواضح بودن ریتم آثاری باشد که در این هنر ملی عرضه می‌شود. در واقع هر قدر که شنونده عام می‌تواند سرضرب‌های یک تصنیف – مثلاً – با ریتم شش هشتم را تشخیص دهد و آن را با انگشتان یا نگاهش به نمایش بگذارد، ریتم آواز چون آزاد به نظر می‌رسد معمولاً از چشم چنین اشخاصی پنهان می‌ماند.

شیرازی در این قسمت، درآمدی را در مایه بیات ترک خواند و سپس ریتم این درآمد تحریری را با قسمت با کلامش که از پی آمد مقایسه کرد و گفت: ریتم کلام و ریتم تحریر در موسیقی آوازی ما که در واقع دو بال پرواز این هنر محسوب می‌شوند با هم یکی است و اگر خواننده‌ای نتواند توازن این دو بخش را حفظ کند قطعاً آواز او از ریتم خارج خواهد شد و به قول اهل موسیقی از ریتم می‌افتد.

وی سپس ضمن نام بردن از تعدادی از خوانندگان بزرگ ما که آثارشان در زمینه درک و رعایت ریتم آواز زبانزده است افزود: ریتم تحریر به عنوان رکن گردش ملودی و تکمیل نغمه‌هایی که خواننده برای اجرای هر گوشه از دستگاه‌های و مایه‌های ردیف موسیقی ما در سر دارد، تابع ریتم کلی آواز است. ریتم کلی آواز هم از وزن عروضی شعری که می‌خواهیم اجرا کنیم برمی‌آید.

شیرازی سپس با اجرای گوشه‌ای دیگر ادامه داد: درآمد یک مایه یا دستگاه و اصلاً تحریر آغازین هر گوشه صددرصد با نگاه پیشاپیش خواننده به وزن شعر آغاز می‌شود. البته بسیاری خوانندگان هم دوست دارند آوازشان را ابتدا به ساکن با شعر – و نه تحریر آغازین – شروع کنند اما این گروه هم به هر حال در جایی از آوازشان به اجرای تحریر می‌رسند که ممکن است انتهای همان بیت آغازین باشد. قطعاً ریتم تحریرهای اخیر هم با همان وزن شعر هماهنگ خواهد بود.

وی افزود: حتی حرف زدن ما فارس زبان‌ها نیز دارای ریتم خاصی است که من ترجیح می‌دهم این ریتم را ترکیبی و بسته به احساس و مقصود گوینده و حس و حال و عواطفش در حال بیان هر جمله و عبارت دارای ریتم متغیر بنامم.

شیرازی در ادامه کوشید تعریفی از ریتم به دست دهد و گفت: ریتم همان ضرباهنگ اجرای هر قطعه موسیقایی از جمله آواز است که البته در خصوص تصنیف و چهارمضراب و قطعات ضربی این ریتم برای همه شنوندگان از جمله شنونده غیرمتخصص واضح و کاملاً آشکار است اما ریتم آواز را ترجیح می‌دهم برای شنونده عام دارای ریتم ناواضح بنامم که درک آن بالطبع دقت بیشتری می‌طلبد.

شیرازی که در تمام طول سخنرانی صحبت‌هایش را با مثال‌های آوازی از طریق خواندن همراه کرده بود لابلای این مباحث تئوریک با ویولون حسین مختاری در تکمیل این نکات، هربار گوشه‌ای از مایه بیات ترک را با مطلع شعری «تو سوز آه من ای مرغ شب چه می‌دانی…» سروده زنده‌یاد رهی معیری اجرا می‌کرد. او ریتم آواز را در ارتباط مستقیم با وزن عروضی شعر دانست و یادآور شد: البته اینگونه نیست که آوازخوان کاملاً دست و پا بسته وزن شعر باشد. اصلاً تفاوت شیوه‌های آواز از همین تفاوت نگاه به ریتم و نوع تلفیق شعر و موسیقی و جنس تحریر و سایر مؤلفه‌ها می‌آید.

این آوازخوان سپس با برشمردن عواملی از قبیل قدرت صدا و توان و انعطاف حنجره هر خواننده به همراه ذوق، دانش، تکنیک، عواطف و حس و حال موجود در آواز هر خواننده موسیقی ایرانی، ریتم آوازهای او را هم تحت تأثیر این عوامل دانست و گفت: حتی احساسات و عواطف و وضع و حال فعلی یک آوازخوان و اینکه اکنون در چه عوالمی سیر می‌کند، بر ریتم آوازش و اینکه چه حس و حالی از آن برخواهد آمد سخت مؤثر است. اینگونه است که هر خواننده خوب، مسلط و خلاق تقریباً نمی‌تواند یک آواز بخصوص را دو بار به‌ صورت صددرصد شبیه به هم اجرا کند. حال خواننده هربار در کیفیت و نحوه ریتم‌سازی و ریتم‌دهیِ آوازش مؤثر و دخیل است.

او در ادامه با اجرای «فیلی» و «شکسته» که جزو گوشه‌های اوج در مایه بیات ترک به شمار می‌روند توضیح داد: گوشه‌های اوج در تمام مایه‌ها و دستگاه‌های آوازی ریتم سریعتری نسبت به گوشه‌هایی که معمولاً در قسمت بم یا صدای میان خودشان اجرا می‌شوند دارند. این، تقریباً جزو ذات ریتم این بخش‌هاست. شاید یکی از عوامل جذابیت قسمت‌های اوج هم علاوه بر اینکه کار خوانندگانی با صداهای پروسعت در این قسمت بهتر و شنیدنی‌تر به نظر می‌رسد همین سرعت اجرای آن‌ باشد. همچنان که نوعی وقار و طمأنینه در سرعت اجرای گوشه‌های بم به ویژه در زمان فرود خواننده دیده می‌شود

شیرازی سپس همین صحبت‌ها را با اجرای فرود در بیات ترک به شکل عملی نشان داد و گفت: امیدوارم این شیوه ارائه مباحث تئوریک آوازی همراه با اجرا و مثال‌های عینی در آواز از طریق بیان نکته همراه با خواندن و ارائه مثالی همان مطلب به شیوه‌ای فراگیر توسط استادان فن در برنامه‌های رسمی رواج پیدا کند تا بالاخره پس از این همه مدت، ما شاهد گنجینه تئوریک خوبی در هنر آواز بشویم. به نظرم اسباب همه گونه فراهم است و فقط همت و پشتکار لازم است تا ما بتوانیم بر فقر تئوریک در زمینه گنجینه غنی آوازی‌مان چیره شویم.