معرفی ساز تنبور

27 خرداد 1396 11:07 ق.ظ ساز

تنبور سازی است که دسته‌ای بلند و کاسه‌ای گلابی شکل دارد و معمولا از چوب توت ساخته می‌شود. کاسه آن به دو صورت یک تکه (کاسه‌ای) که از قدیم مرسوم بوده و چند تکه‌ای (ترکه‌ای یا چمنی) است که به تقلید از کاسه سه تار در دهه‌های اخیر ساخته شده است. طول این ساز در بین ۷۰ تا ۸۰ سانتیمتر و دارای سه سیم است، یکی واخوان و دو سیم اصلی .در زمان قدیم به گفته فارابی از یک و یا دو سیم اصلی استفاده می شدهاست که اکنون به صورت سه سیم معمول است . این ساز دارای چهارده پرده (دستان) و فاقد ربع پرده می‌باشد. در نواختن آن دو نوع کوک رایج است. ابتدا کوک هفت دستان (برز) و دیگری کوک پنج دستان (ته رز) که نوازندگان امروزی بیشتر از کوک سیم اصلی دو(C) و سیم واخوان سل(G)استفاده می‌کنند. تنبور را با چهار انگشت دست راست و بدون استفاده از مضراب مصنوعی می‌نوازند و تکنیک‌های دست چپ آن شبیه دیگر سازهای زهی دسته دار مانند تار و سه تار است و مضراب‌های اصلی آن عبارتند از انواع مضراب راست و چپ، انواع مضراب ریز، گل‌ریز، غنچه، دوچپ و …

تاریخچه

تنبور کهن ترین ساز زهی زخمه‌ای است، به این معنا که اولین سازی می‌باشد که دسته‌ای بلند به همراه کاسه و وتر داشته است. قدمت این ساز هنوز به طور دقیق معلوم نیست. در کتب و رسالات زیادی در این مورد سخن گفته‌اند. کتاب دیکشنری گراو که در زمینه ساز شناسی می‌باشد، قدمت این ساز را پنج الی شش هزار سال دانسته و مجسمه‌های سنگی در موزه‌ها و آثار باستانی به جای مانده در شوش و تپه‌های بنی یونس در حوالی شهر موصل قدمت این ساز را ۱۵۰۰ الی ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد نشان می‌دهد. در کارنامه اردشیر بابکان یکی از متون‌های پهلوی آمده که روزی اردشیر در ستورگاه نشسته بود و تنبور می‌زد و می‌سرود. در روایت‌های افسانه‌ای آمده که رستم در خوان چهارم تنبور می‌نواخته و مقام ته رز را به وی و مقام باریه را به باربد موسیقیدان دربار ساسانیان نسبت می‌دهند. فارابی که در موسیقی الکبیر به طور گسترده در مورد تنبور و انواع آن و فواصل و کوک‌های آن توضیحات مفصل داده‌اند. ابن سینا، عبدالقادر مراغی و صفی الدین ارموی نیز از این جمله‌اند. در آثار شاعران بزرگ فارسی زبان از جمله شیخ جنید بغدادی، فردوسی، مولوی، منوچهری دامغاتی، نظامی گنجوی، موسوی، حافظ، وحید قزوینی، بیدل دهلوی و وفا کرمانشاهی به کرات از تنبور سخن به میان آمده است. این قطعه شعری از مولوی است که در آن نام تنبور ذکر شده است:

موسیقی تنبور

در رپرتوار موسیقی تنبور حدود ۷۲ مقام وجود دارد که ۱۶ مقام آنها مربوط به مقام‌های مجلسی و ۵۶ مقام نیز مربوط به مقام‌های حقانی یا کلام است. پایه و اساس موسیقی تنبور همانند موسیقی کلاسیک ایرانی بدیهه سرایی است. به طور مثال اگر نوازنده‌ای یک مقام را دو بار در یک روز هم اجرا کند، به طور یقین یکسان در نمی‌آید. یکی از خصوصیت‌های مقام‌های تنبور قابلیت مدگردی آنهاست، یعنی نوازنده عملاً می‌تواند از یک مقام به دیگر مقام‌ها مدگردی کند و پس از انتقال از چند مقام به مقام اصلی باز گردد.

مقام‌های تنبور به سه دسته اصلی تقسیم می‌شوند:

مقام‌های کلام (حقانی، پردیوری، یاری)
مقام‌های مجلسی (اسطوره‌ای، باستانی، هوره)
مقامات مجازی
مقامات قدیمی مانند جلوشاهی، سوارسوار
مقاماتی که در یکصد سال گذشته ساخته شده است
آهنگ‌ها و بداهه نوازی معاصرین و یا هر آنچه که غیر از مقام‌های کلام و مجلسی باشد.

مقام‌های کلام حقانی

مقام‌های کلام حقانی، پردیوری و یاری مهم‌ترین مقام‌های تنبور محسوب می‌شوند و دارای حالت روحانی و تقدس بیشتری نسبت به سایر مقام‌ها هستند. ظاهراً از لحاظ تاریخی قدمت آنها به قرن دهم تا چهاردهم میلادی می‌رسد و گفته می‌شود که اولین مقام کلام، به نام شاه خوشینی به زبان فارسی در قرن دهم میلادی سروده شده است. مقامات کلام با تنبور و آواز توسط سر کلام و گروه کلام خوان اجرا می‌شوند و اشعار آن از متون مقدس یارسان و به زبان های لکی و هورامی یگی از گویش های زازا-گورانی است. گروهی از مقام‌های کلام دارای متر آزادند و حالت دعا و مناجات و عبادت دارند، مانند سید خاموشی و ته رز یاری. گروهی نیز دارای اوزان فراخ و کند هستند و سربند ثابتی دارند، یعنی یک بیت شعر که خاص آن مقام است به صورت ترجیع بند بعد از هر بیت شعر که توسط سر کلام خوانده می‌شود، توسط گروه کلام خوان همراه کف زدن تکرار می‌گردد. در بعضی از آنها ریتم تا حدی کند است که فقط سر کلام‌ها و افراد ماهر تر در گروه می‌توانند آن را حفظ کنند. این مقام‌ها حالتی عارفانه با سرور و مستی ایجاد می‌کنند، مانند تنه میری، رژیان دالاهو و بیان اویاری. گروه سوم مقام‌های کلام دارای وزن تندتر هستند که سربند ثابتی نیز دارند و به علت ریتم تندتر، حالت ذکر و سرمستی و سرور ایجاد می‌کنند. بنا به گفته طاهر یارویسی تا دوره سلطان سحاک، یعنی قرن چهاردهم میلادی، مقامات کلام محفوظ بوده و عمومیت نداشته‌اند. از آن پس، ایشان یارانش را فرا می‌خواند تا همگی از جمله خودش، تمام تجلیات خود در دوران‌های مختلف را بیان و کلام‌هایی را که در هر دوره سروده‌اند، دوباره تکرار کنند. بدین ترتیب، مقام‌های پردیوری در این برهه از زمان مدون و سینه به سینه از استاد به شاگرد و از پیر به مرید تا به امروز حفظ می‌شوند. نام مقام‌های کلام به شرح زیر است:

ته رز یاری
هی لاوه (دو نمونه)
چوی وشن یار
حق حق و هو هو
سلطان دینه (دو نمونه)
هر وابوه هر وادوه
بیان اویاری
آقا یار داوو
حق داوو
هانا فریارس داوو
هوهو یار
علی علی هو هو
هی دوس
شیخ امیری
لامی و لامی
علی علی
یار داوو
هی گیان
شاه خوشینی
هی دیار دیار
ایمانم یار
دسی ویت وله
عالی گرزویش
جم نیان دوسان آویانه

گیان سید محمد
طاله سواران
بله‌ها
رژیان دالاهو
یاران جم نیان
شاه میو
یار دیدکانی بنیامین پیره
سائل ای سائل
تنه میری
بابانائوسی
بابا جلیلی
سر خیوی
پیشروی پردیوری
خاصه بژنه
خیاله مسه
هی ایمان یار
هاها (دو نمونه)
خواجه غلامان
چهل تن چلانان (دو نمونه)
سید خاموشی
داوو نه کوره
حقن حقن
یاران و باطن
عابدینه
فانی فانی

غیر از فهرست بالا، مقام‌های متفاوت دیگری موجود است که عده‌ای آنها را جزو مقامات کلام می‌دانند و در جم خانه‌ها و مراسم آیینی آنها را می‌نوازند، اما با توجه به ریتم و ملودی و فواصل نغمات به کار رفته در آنها احتمال می‌رود که این مقام‌ها کمتر از یکصد سال قدمت داشته باشند.

مقام‌های مجلسی

مقام‌های مجلسی، اسطوره‌ای و باستانی یا هوره مقامات مجلسی شاخه‌ای دیگر از مقامات تنبورند که قدمت آنها به درستی برای ما معلوم نیست، اما بر پایه نقل قول‌های شفاهی از قدما، هزاره‌ها از عمر این مقامات می‌گذرد. این مقامات معمولاً با وزن آزادند، اما گاهی در ابتدا یا در انتها یا در وسط بعضی از آنها، مانند سه رته رز باریه، قه تار و سحری، موسیقی پنج ضربی، ده ضربی، دو ضربی یا هفت ضربی می‌شود. چون در این مقامات فرم‌های آوازی مور و هوره وجود دارد، به آنها مقامات هوره نیز می‌گویند و به علت قدمت نغمات (و روایت‌هایی که قدمت این مقام‌ها را گواهی می‌دهند)، به آنها اسطوره‌ای و باستانی نیز می‌گویند. به طور مثال، مقام باریه را به باربد- موسیقی دان دربار ساسانی- نسبت می‌دهند و ته رز را به رستم، پهلوان شاهنامه. مقامات مجلسی در مقایسه با مقام‌های کلام از تقدس کمتری برخوردارند و می‌توان این مقامات را در مجالس عرفانی و محافلی که در خور شان این ساز باشد، اجرا کرد. روایت‌های متفاوتی از مقامات مجلسی در مناطق رواج موسیقی تنبور وجود دارد. گاهی تعدادی از مقام‌های مجازی و ملودی رقص‌های کردی را جزو این مقام‌ها به حساب می‌آورند و گاهی هم تعدادی از آنها را حذف می‌کنند و یا بداهه نوازی هایشان را مقام مجلسی می‌نامند. مقام‌های مجلسی منطقه گوران به شرح زیر است:

سه‌رته‌رز
غریبی
ساروخانی
سحری
قه‌تار
هجرانی
ته رز روسم
مجنونی لا و ای لاو
مجنونی دواله
باریه
پاوه موری
گل و ده‌ره
گل و خاک
الون
بالادستان
خان احمد خانی.

از مقام‌های بالادستان و خان احمد خانی جز نام آنها چیزی بر جای نمانده است. مقام‌های مجلسی هر کدام دارای قسمت‌های فرعی متعلقات و گوشه‌های کوچک‌تری هستندکه در اصطلاح کردی، به آنها لاوچ یا بلوچ می‌گویند.